- مطابق
حکم داد و ستد مالی و تجارتی از طریق انترنت
جواب سوال
به جواب سعید خطیب
سوال:
السلام علیکم ورحمت الله وبرکاته!
حکم داد و ستد مالی و تجارتی از طریق انترنت چگونه است؟ مثلاً اگر شخصی در وقتی‌که قیمت پائین است با دالر، دینار یا نفت یا طلا بخرد تا وقتی‌که قیمت بالا برود سود کند، با توجه به اینکه همه این‌ها در انترنت موجود است و می‌تواند پول را به بانک منتقل کند و هر وقت بخواهد برداشت کند؟
سوال دوم: آیا در تبادل ارزها، قبض به صورت حضوری شرط است یا اینکه قبض آنلاین کافی می‌باشد؟
-هم‌چنین سوال است: اگر شخص نفت خریداری کند، آیا لازم است که آن را قبض کند و یا می‌تواند بدون قبض آن را بفروشد؟ لازم به ذکر است که اگر شخص نفت یا آهن یا طلا یا پولی را خریداری کند، نمی‌تواند آن را دریافت کند؛ مگر اینکه آن را به دالر تبدیل نموده و دالر را دریافت کند. به این معنا که اگر شما نفت خریداری کنید، نمی‌توانید آن را به عنوان نفت دریافت کنید؛ بلکه به دالر تبدیل می‌شود.
هم‌چنین در کتاب نظام اقتصادی ذکر شده است: «نمی‌توان آن را فروخت و این شامل چیزی است که مالک آن هستید؛ اما قبض نکرده‌اید؛ زیرا قبض برای کامل شدن معامله شرط است که شامل مکیلات، موزونات و معدودات می‌شود. اما آنچه برای تکمیل مالکیت به قبض نیاز ندارد، مانند حیوان و خانه و زمین، این‌ها را می‌توان قبل از قبض فروخت.»
هم‌چنان سوال است: چگونه مکیل، موزون و یا معدود را از هم تفکیک کنیم؟ به عنوان مثال، در مورد اشیاء غیر مکیل حیوان و خانه مثال داده شده، در حالی‌که حیوانی مانند گوسفند در کشور ما هنگام خریدن، وزن می‌شود و طبق وزن آن فروخته می‌شود، بنابراین به نظر می‌رسد که گوسفند موزون باشد. هم‌چنین در مورد خانه گفته می‌شود "یک واحد" یا "دو واحد"، پس چگونه آنها را غیر معدود و غیر موزون در نظر می‌گیریم؟
جواب:
وعليكم السلام ورحمة الله وبركاته!
قبلاً شبیه به همین سوال جواب داده بودیم که قسمتی از آن جواب را که به سوال شما ارتباط می‌گیرد بیان می‌کنیم.
«اما جواب سوال اول که در مورد داد و ستد از طریق انترنت است جواب آن قرار ذیل است: "نسبت به پترول سوال واضح نیست که آیا شما می‌خواهید موتر خود را با استفاده از کارت الکترونیکی از پمپ بنزین پر کنید و کارت را به مسئول پمپ بدهید تا برای شما موتر شما را از نفت پر کند؟ اگر این‌گونه باشد، این عمل جائز است؛ زیرا اگر برداشت قیمت از حساب شما یک روز یا دو روز به تأخیر افتد، می‌توانید این کالا را به صورت نسیه بدون سود بخرید. شما کالا (بنزین برای موتر خویش) دریافت کرده‌اید و بایع بلافاصله یا بعد از یک یا دو روز قیمت را گرفته است. بنابراین اگر واقعاً چنین باشد، در این صورت هیچ مشکلی وجود ندارد.
اما اگر مقصود از تجارت، خرید مقدار معینی از نفت و سپس فروش آن قبل از قبض آن باشد، این کار جائز نیست؛ زیرا قبض شرط اساسی در فروش این کالاها است. ابو داوود از زید بن ثابت نقل کرده که رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمودند:
«فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلی الله علیه وسلم نَهَى أَنْ تُبَاعَ السِّلَعُ حَيْثُ تُبْتَاعُ حَتَّى يَحُوزَهَا التُّجَّارُ إِلَى رِحَالِهِمْ»
ترجمه: رسول الله صلی الله علیه وسلم از اینکه کالاها در جایی فروخته شوند که هنوز تجار آنها را به محل خود منتقل نکرده‌اند نهی نموده اند.
به این معنا که این کالاها تنها بعد از قبض و ذوالیدی قابل فروش هستند، بنابراین قبض شرط صحت این نوع از معاملات است، مگر اینکه نص خاصی در مورد کالای معینی وجود داشته باشد که در آن صورت جائز است؛ ولی در این‌جا این نص وجود ندارد. بنابراین، فروش مقدار نفت بدون قبض آن از نظر شرعی جائز نیست.
و اگر از این سوال قصد شما این است که می‌خواهید شریک چاهی از نفت شوید و با پرداخت پول از طریق کارت الکترونیکی به صورت آنلاین اقدام کنید، این نوع معامله نیز جواز ندارد؛ زیرا چاه‌های نفت ملکیت عامه هستند که مالکیت بالای شان به صورت خصوصی جواز ندارد. اگر مقصود شما چیزی دیگر است، لطفاً توضیح دهید.
2- داد وستد در طلاق ونقره: خرید و فروش طلا و نقره، باید به صورت دست به دست باشد، چنانچه در حدیثی که بخاری و ابو داوود از عمر رضی الله عنه نقل کرده‌اند چنین وارد شده است:
«الذَّهَبُ بِالْوَرِقِ رِباً إِلَّا هَاءَ وَهَاءَ»
ترجمه: طلا با ورق(نقره) سود است مگر اینکه دست به دست باشد.
یعنی باید در یک زمان و به صورت نقد باشد. لذا خرید طلا با نقره بدون قبض صحیح نمی‌شود.
بناً به مسائل ذکر شده و بعد از اینکه در مورد نحوه معامله در انترنت بررسی نمودیم، دریافتیم که در این نوع معامله قبض بلافاصله انجام نمی‌شود و ممکن است ساعت‌ها یا روزها طول بکشد. بنابراین خرید طلا و نقره از طریق کارت الکترونیکی و آنلاین جائز نیست؛ مگر اینکه کارت بلافاصله از حساب کسر شود، یعنی دست به دست باشد. بنابراین طلا یا نقره را تنها در زمانی دریافت کنید که مبلغ از حساب شما کسر شود؛ لذا از آنجائی‌که در داد وستد انترنتی به صورت فوری قبض صورت نمی‌گیرد این معامله جائز نیست.
3- داد و ستد سهام و اوراق قرضه حرام است؛ زیرا سهام متعلق به شرکت‌های سهامی از نظر شریعت باطل بوده و هم‌چنان اوراق قرضه به سود مرتبط هست. ما موضوع شرکت‌های سهامی را در کتاب "نظام اقتصادی" و هم‌چنین در کتاب "هزات الأسواق المالية" و سایر کتاب‌ها توضیح داده‌ایم.
در کتاب "هزات الأسواق المالية" خلاصه‌ای از این موضوع به صورت زیر آمده است: "اما حکم معامله با این سهام و اوراق قرضه، از طریق خرید و فروش حرام است؛ زیرا این سهام، سهام شرکت‌های سهامی است که از لحاظ شرعی باطل هستند. این اوراق شامل مبالغی هستند که ترکیبی از سرمایه حلال و سود حرام در یک قرارداد و معامله باطل می‌باشند. هر سند از این اوراق به ارزش سهمی از دارایی‌های شرکت باطل است، و این دارایی‌ها با معاملاتی باطل آمیخته‌اند که شریعت اسلام از آنها نهی کرده است؛ لذا این مال حرام محسوب شده، خرید، فروش و معامله با آنها جایز نیست. هم‌چنین، همین حکم در مورد اوراق قرضه‌ای که پول در آنها با ربا سرمایه‌گذاری می‌شود، یا مانند سهام بانک‌ها یا مشابه آن، صدق می‌کند؛ زیرا این اوراق شامل مبالغی از پول حرام هستند. از این رو خرید و فروش آنها حرام است؛ زیرا پولی که در آنها است، پول حرام محسوب می‌شود.» ختم نقل قول.
4- داد و ستد پول‌های کاغذی از طریق انترنت مانند دالر، یورو نیز حرام است؛ زیرا در این موارد قبض فوری وجود ندارد و این امر در تبادل نقد ضروری بوده و قبض باید به صورت دست به دست باشد؛ همان‌طور که در مورد طلا و نقره صدق می‌کند. این مورد هم‌چنین شامل نقدهای کاغذی می‌شود، به علت اینکه پول‌های کاغذی نیز به عنوان ثمن در بیع و اجرت در عقد اجاره استفاده می‌شوند. ما در جواب به سوال مورخ 11 جولای 2004م در این مورد چنین ذکر کردیم:
«تعامل با اوراق مالی: بلی، احکام آنها همانند احکام طلا و نقره از نظر ربا و سایر احکام نقد صدق می‌کند. زیرا تحقق علت نقدی بودن، به عنوان ثمن و اجرت در عقد بیع و اجاره در این اوراق آنها را شامل احکام نقد می‌سازد. بنابر این خرید اجناس اصناف ربوی با استفاده از این اوراق به صورت دست به دست نیز مصداق پیدا می‌کند، یعنی نباید به صورت نسیه ودین باشد؛ بلکه باید به صورت دست به دست باشد. رسول الله (ص) فرموده‌اند:
«الذَّهَبُ بِالذَّهَبِ، وَالْفِضَّةُ بِالْفِضَّةِ، وَالْبُرُّ بِالْبُرِّ، وَالشَّعِيرُ بِالشَّعِيرِ، وَالتَّمْرُ بِالتَّمْرِ، وَالْمِلْحُ بِالْمِلْحِ، مِثْلًا بِمِثْلٍ، سَوَاءً بِسَوَاءٍ، يَداً بِيَدٍ، فَإِذَا اخْتَلَفَتْ هَذِهِ الْأَصْنَافُ فَبِيعُوا كَيْفَ شِئْتُمْ إِذَا كَانَ يَداً بِيَدٍ» (این حدیث را بخاری ومسلم از طریق عبادة بن الصامت روایت نموده اند)
ترجمه: طلا در مقابل طلا، نقره در مقابل نقره، گندم در مقابل گندم، جو در مقابل جو، خرما در مقابل خرما، نمک در مقابل نمک مثل به مثل و برابر و دست به دست باشد، وقتی یکی از این اصناف اختلاف داشت، پس هرقسم که می‌خواهید معامله کنید به شرطی‌که دست به دست باشد.
نص واضح است که در صورت اختلاف این اقلام و اصناف ربوی، فروش به هر نحوی جائز است، یعنی شرط مساوات در این‌جا نبوده؛ اما قبض شرط است. واژه "اقلام" در این‌جا به تمام اقلام ربوی اطلاق شده و هیچ چیز از آن مستثنی نیست؛ مگر به نص خاصی. از آن‌جا که هیچ نصی در این مورد وجود ندارد، حکم به جواز تبدیل گندم به جو یا گندم به طلا یا جو به نقره یا خرما به نمک یا خرما به طلا یا نمک به نقره... وغیره صدق می‌کند، هرچند که مقادیر تبادل و قیمت‌ها متفاوت باشند؛ اما شرط اینست که باید دست به دست باشند یعنی به صورت دین نباشد. آنچه بر طلا و نقره صدق می‌کند، بر پول‌های کاغذی نیز صدق می‌کند؛ زیرا علت نقدی بودن، یعنی استفاده از آنها به عنوان ثمن و اجرت در عقد بیع و اجاره وجود دارد.» پایان نقل قول.
با بررسی نحوه‌ی این معاملات آنلاین در خرید و فروش طلا، مشخص شده که قبض یا تصفیه به مدت یک یا دو روز پس از تاریخ عقد به تأخیر می‌افتد و این با شرط قبض که مورد توافق است و رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود: «یداً بید» مغایرت دارد. ابو داوود از البراء بن عازب نقل کرده که ما از رسول الله صلی الله علیه وسلم در این مورد سوال کردیم، ایشان فرمودند:
«مَا كَانَ يَداً بِيَدٍ فَخُذُوهُ وَمَا كَانَ نَسِيئَةً فَذَرُوهُ»
ترجمه: هر آنچه که دست به دست باشد بپذیرید و آنچه که نسیئة باشد، رها کنید.
و مسلم از مالک بن اوس بن الحدثان نقل کرده که گفت: «من آمدم و گفتم که چه کسی به درهم معامله می‌کند؟ طلحة بن عبیدالله گفت: "به ما طلایت را نشان بده، سپس همرای ما بیائید و هر وقت خادم من آمد به شما درهم خواهیم داد" عمر بن الخطاب گفت: "نه، به الله قسم، یا باید درهمت را به او بدهی یا باید طلا را به او برگردانی؛ زیرا رسول الله صلی الله علیه وسلم فرمود:
«الْوَرِقُ بِالذَّهَبِ رِباً إِلَّا هَاءَ وَهَاءَ...»
ترجمه: نقره به طلا ربا است مگر اینکه دست به دست باشد.
بنابراین، تبادلۀ یورو، دالر و سایر ارزها به صورت آنلاین جائز نیست به دلیل اینکه در این معاملات قبض فوری وجود ندارد.»
اما در مورد مکیل، معدود و موزون باید گفت، قبلاً به چنین سؤالی به تاریخ 12دسمبر2006م جواب داده بودیم که قرار شرح ذیل است:
«معدود، موزون و مكيل طبق واقعیت موجوده مشخص می‌شود. شما ببینید که در بازار چگونه کالا به فروش می‌رسد؟ آیا به صورت عددی فروخته می‌شود، به این معنی که آیا در بازار به عدد صدا می‌زنند ویا به کیلو صدا می‌زنند؟ و یا به متر و پیمانه صدا می‌زنند؟
اگر چنین باشد، وصف آن بر اساس مقادیر مکیل یا موزون یا معدود صدق می‌کند، چه یک عدد باشد و چه بیشتر. به این معنا که کالا می‌تواند وصف موزون و معدود داشته باشد... مثلاً گندم و جو بر اساس وزن و کِیل به فروش می‌رسند، کیله و پرتقال... بر اساس عدد و وزن به فروش می‌رسند، پارچه به صورت کیل، ذراع و متر به فروش می‌رسند. تعیین وصف شی در زمان قبض بسیار مهم است تا ابهام (جهالت) برطرف شود. بنابراین وقتی گفته می‌شود که 100 کیلو گندم دارم، این گفته برای تعیین وصف کفایت نمی‌کند؛ بلکه باید نوع گندم را مشخص کنیم تا وزن، ابهام را برطرف کند و هم‌چنین در مورد مقادیر مکیل و معدود نیز همین قاعده تطبیق می‌شود.
اما آیا حیوان به صورت عددی فروخته می‌شود؟ آیا اصطلاح خواهد بود که فروشندگان صدا زنند هر شتر به هزار تومان؟ یا اینکه خریدار حیوان را می‌بیند و تصمیم می‌گیرد که این شتر به ارزش هزار تومان نیست و شتر دیگری را انتخاب می‌کند؟ آیا هر شتر مانند دیگری است تا فروش به صورت عددی باشد؟
آیا املاک به صورت عددی یا وزنی یا کیلی فروخته می‌شود؟ به این معنا آیا شخصی که ده خانه و یا حویلی دارد، می‌گوید "هر حویلی به هزار تومان"، یا اینکه خرید هر حویلی بر اساس مشاهده آن انجام می‌شود و هر ملک متفاوت از دیگری است؟
به همین دلیل می‌گویند که حیوان و خانه به صورت کیلی یا وزنی یا عددی فروخته نمی‌شوند. ممکن است شما بگوئید که بعضی اشخاص حیوانات خود را به وزن می‌فروشند که در جواب باید گفت؛ این قاعدۀ عمومی نیست تا بر همۀ حیوانات صدق‌کند. ممکن است کسی یک بره را بر اساس وزن بفروشد، اما همه بره‌ها یا همه حیوانات به این شکل فروخته نمی‌شوند، مثلاً نمی‌توانند گاوی را به وزن بفروشند... چنانچه گفته نمی‌شود که "شما در نزد من 100 کیلو حیوان دارید" (البته منظور حیوان زنده است).
به همین شکل، ممکن است بگوئید که برخی افراد املاک را به متر می‌فروشند، اما این برای همه املاک صدق نمی‌کند، زیرا متر در این ملک به ده تومان و در ملک دیگری به بیست تومان است. بنابراین، تعیین وصف آن به صورت کیلی نمی‌باشد، پس گفته نمی‌شود که من در نزد شما 100 متر خانه دارم. و به همین ترتیب...» پایان نقل قول.
امیدوارم که همین‌قدر کفایت جواب سوال شما را بنماید، الله سبحانه وتعالی از همه عالم‌تر وبا حکمت‌تر است.
برادرتان عطاء ابن خلیل ابوالرشته
11 ربیع الاول1446ه.ق.
14 اکتبر2024م.
مترجم: مصطفی اسلام