از جابر ابن عبدالله رضی الله عنهما روايت است که گفت، از پيامبر صلی الله عليه وسلم سه‌روز قبل از وفات‌اش شنيدم که فرمود:

(لاَ يَمُوتَنَّ أَحَدُكُم إِلاَّ وَهُوَ يُحْسِنُ الظَّنَّ باللَّهِ عزَّ وَجَلَّ)

(رواه مسلم)

ترجمه: هيچ يکی از شما نميرد؛ مگر اين‌که بايد گمانش را به الله سبحانه و تعالی نيکو نمايد.

توضيح حديث

معنای حسن ظن به الله سبحانه وتعالی، این است که انسان یقین داشته باشد که الله سبحانه وتعالی به وی رحم نموده و وی را عفو می‌کند، در حالات صحت، خائف و امیدوار باشد و هردو حالت را در حال اعتدال و مساوی حفظ کند. بعضی گفته‌اند: خوف نسبت به امید ارجح است و هنگامی علامات موت قریب شود، رجاء غلبه می‌یابد، یا محض رجاء باقی می‌ماند؛ زیرا مقصود از خوف: دوری و صیانت از معاصی و زشتی‌هاست و تشویق به تکثیر طاعات و اعمال خیر می‏باشد، حال‌آن‌که دوری از معاصی در این حالت متعذر است؛ لذا حسن ظن نسبت به الله سبحانه وتعالی متضمن افتقار به سوی الله سبحانه وتعالی و اذعان به وی عزوجل می‏باشد. لذا در همه امور حیات ما، ضرور است که نسبت به الله سبحانه وتعالی حسن ظن داشته باشیم و حسن ظن از جمله عبادات محسوب می‏شود؛ چنان‌چه از ابن مسعود رضی الله عنه منقول است: "قسم به ذاتی‌که معبودی جز وی نمی‌باشد، هیچ عطائی از بندۀ مؤمن بهتر از حسن ظن نسبت به الله نمی‌باشد، قسم به ذاتی‌که معبود برحقی جز وی نیست، هر بنده‌ای گمانش را نسبت به الله سبحانه وتعالی نیک بسازد، پاداش آن را الله عزوجل نصیبش می‌کند. این به سبب آن است که خیر همه‌اش در اختیار الله سبحانه وتعالی است."

طوری که در حدیث گفته شد: انسان باید در همه حالات نسبت به الله سبحانه و تعالی حسن ظن داشته باشد، در وقت شدائد و سختی‌ها، در موقع تنگ‌دستی، غلبۀ دین و در اوقات دعا؛ چنان‌چه در حدیث آمده: از الله طلب حاجت کنيد و در هنگام طلب کردن، يقين داشته باشيد که او دعای شما را اجابت می‌کند.

در وقت توبه نیز لازم است تا حسن ظن نسبت به الله سبحانه وتعالی داشته باشیم؛ چنان‌چه در صحیح‌المسلم از ابوهريره رضی الله عنه روایت است که پيامبر صلی الله عليه وسلم فرمود: "چون بنده گناهی را مرتکب شد و گفت، خدايا گناهم را بيامرز، الله سبحانه و تعالی فرمود: بنده‌ام گناهی را مرتکب شد و دانست که برای او پروردگاری است که گناهان را می‌آمرزد و به گناه می‌گيرد؛ سپس بازگشته گناه نمود و گفت: پروردگارا! گناهم را بيامرز، باز الله تبارک و تعالی می‌فرمايد: بنده‌ام گناهی را مرتکب شد و دانست که برای او پروردگاری‌ست که گناه را می‌آمرزد و به گناه مؤاخذه می‌کند. دوباره بازگشت و گناه نمود و گفت: پروردگارا گناهم را ببخش باز الله سبحانه و تعالی می‌فرمايد بنده‌ام گناهی را مرتکب شد و دانست که او را پروردگاری‌ست که گناه را می‌بخشد و به گناه می‌گيرد. من برای بنده‌ام آمرزش نمودم؛ پس هرچه می‌خواهد بکند."

بناءً در مقابل حسن ظن نسبت به الله سبحانه وتعالی، سوءِ ظن قراردارد و این بسیار خطرناک است؛ زیرا هرکس گمان بد نسبت به الله سبحانه وتعالی داشته باشد بدون شک به حرام واقع شده است، گویا که با این گمان بدش به زبان حال از الله سبحانه وتعالی شکایت کرده و می‌گوید: "پرودگارم به من ظلم کرده است و آن‌چه مستحق می‌باشم به من عطاء نکرده است."

لذا در این مورد به جا است که بگوئیم: هرگاه کسی گمان کند که قطعاً الله کمکش نکرده است... و هرگاه کسی گمان کند که هرگز الله سبحانه وتعالی حال امت را در هم‌چو اوقات رقت‌بار تغییر نمی‌دهد؛ یقیناً از مسیر حق خارج و در منهیات شرع واقع شده است؛ چنان‌چه واضح است که الله انبیای عزیز خویش را در حالت‏های ضعف شدید، نصرت و یاری نموده است؛ لذا این از سنت الله متعال است که بعد از ابتلاء و مشقت‏ها نصرت و خیر را نصیب امت اسلامی می‌گرداند.

به این اساس ما به الله ایمان داریم، به او سبحانه وتعالی توکل می‌کنیم و نسبت به الله گمان نیک داریم. درعین‌حال، این را درک کرده‌ایم که قضیه سرنوشت امت إن‌شاءالله سر به راه شدنی و قریب است و این را به یقین می‌دانیم که ما نباید منتظر آن باشیم که خلیفۀ مسلمین، روی بال‌های ملک از آسمان بر ما فرود می‏آید؛ بلکه ضرور باید در این راستا با جدیت تام کار و فعالیت کرد؛ زیرا الله عزوجل می‌فرماید:

﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ﴾

[الرعد: 11]

ترجمه: الله سبحانه وتعالی حال و وضع هيچ قوم و ملّتی را تغيير نمی‌دهد (و ايشان را از بدبختی به خوش‌بختی، از نادانی به دانائی، از ذلّت به عزّت، از نوكری به سروری، نمی‌كشاند)؛ مگر اين‌كه آنان احوال خود را تغيير دهند.

این همان گمان نیکی است، که نسبت به الله سبحانه وتعالی داریم و نتیجۀ اعمال‌مان را برای ما متحقق می‌گرداند. واقعیت حیات امروزی امت بیان‌گر قرب این حقیقت می‌باشد. چطور نپذیریم؛ درحالی‌که هجوم علیه اسلام هر لحظه و هر دقیقه و هر ساعتی زیاد می‌شود. چگونه نپذیریم؛ درحالی‌که مسلمین به یقین و استقامت در صفوف عاملین اعادۀ خلافت اسلامی صف آرائی می‌کنند. چطور نپذیریم؛ درحالی‌که هر روز امت لواهای توحید را در سرزمین شام وغیره با شجاعت تام بر افراشته و طالب تحکیم احکام قرآنی می‌باشند. این است همه و همه امارات و نشانه‌های زیادی‌که امت را به سوی طریق و تغییر حقیقی اقامه دولت خلافت اسلامی، قریب، ترغیب و امیدوار می‌گرداند.

خلاصۀ حدیث

1-       بنده نسبت به الله سبحانه وتعالی همیشه و در همه حالات گمان نیک داشته باشد، چه در اعمال باشد و یا در افکار.

2-       حسن ظن نسبت به الله سبحانه وتعالی از عبادات است و برعکس سوء ظن، گناه، عصیان و حتی انسان را به کفر می‌کشاند.

3-       حسن ظن نسبت به الله سبحانه وتعالی باعث ایجاد خوف و امید و در نهایت باعث حسن خاتمه انسان می‌گردد.