(ترجمه)

امام ترمذی در سنن خود چنین روایت نموده است:

«عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: "مَا مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا لَهُ وَزِيرَانِ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ وَوَزِيرَانِ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ فَأَمَّا وَزِيرَايَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ فَجِبْرِيلُ وَمِيكَائِيلُ وَأَمَّا وَزِيرَايَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ فَأَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ»

ترجمه: هیچ نبی نیست؛ مگر این‌که دو وزیر از اهل آسمان و دو وزیر از اهل زمین دارد. بنابراین، جبریل و میکائیل دو وزیر من از اهل آسمان و ابوبکر و عمر دو وزیر من از اهل زمین اند.

در تحفة الآحوذی در این خصوص چنین آمده است:

این سخن: "مَا مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا وَلَهُ وَزِيرَانِ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ وَوَزِيرَانِ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ" وزیر، موازر (باربر) است، به این دلیل که او وِزر یا همان سنگینی را از امیر خود بر می‌دارد، معنایش این است که هرگاه کاری برای پیامبر پیش می‌آمد، با دو وزیرش مشورت می‌کرد؛ چنانکه برای حاکم کار مشکلی برسد، با وزیر خود مشورت می‌نماید، از آن جمله این فرمودۀ الله سبحانه وتعالی:

﴿وَاجْعَل لِّي وَزِيراً مِّنْ أَهْلِي (29) هَارُونَ أَخِي (30) اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي﴾ [طه: 29-31]

‏ترجمه: ‏به وسيله او پشت مرا استوار دار (و بر نيروی من بيفزای). ‏‏برادرم هارون را و ياوری از خاندانم برای من قرار بده.‏

 در کتاب النهایه بیان شده که وزیر عبارت از آن کسی است که با امیر همراهی می‌کند، بخشی از بارهای سنگین را با او حمل می‌نماید و کسی است که امیر به رأی و تدبیر او رو می‌آورد؛ پس وزیر عبارت از ملجأ و پناهگاه امیر است.

این سخن: "هَذَا حَدِيثٌ حَسَنٌ غَرِيبٌ" این حدیث حسن غریب است و حاکم آن را اخراج نموده، تصحیح  و تأیید کرده و حکیم در نوادر خود از ابن عباس و دیگران بیان نموده است.

کلمۀ وزیر در لغت به معنای یار و یاور است و قرآن کریم کلمۀ وزیر را به این معنی لغوی به کار برده است. الله سبحانه وتعالی فرموده است: ﴿وَاجْعَل لِّي وَزِيراً مِّنْ أَهْلِي﴾ وزیر در این جا به معنی یار و یاور.

در این حدیث، این کلمه به معنای لغوی خود یعنی وزیر به معنای یار یا یاور و نیز به صورت مطلق آمده است که شامل هر کمک و مساعدتی در هر امری از امور می‌شود؛ از جمله کمک خلیفه در مسئولیت خلافت و کارهای آن. حزب التحریر از این حدیث احکام زیر را گرفته است:

1-      خلیفه حق دارد برای خود معاونینی تعیین کند تا او را در تحمل بار خلافت و انجام وظایف آن یاری کنند؛

2-      جواز تعدد معاونین؛ یعنی خلیفه می‌تواند بر حسب نیاز خود یک یا چند معاون تعیین کند؛

3-      خلیفه حق دارد برای خود معاونینی در حکومت و غیر حکومت قرار دهد. از آنجا که یاران رسول الله صلی الله علیه وسلم از آسمان، ​​معاونین او در حکومت نبودند. این نشان می‌دهد که خلیفه حق دارد در اموری غیر از حکمرانی برای خود معاونین تعیین نماید؛ زیرا این نشان از مشروعیت بخش سوم در دولت خلافت است که بخش معاونین تنفیذ (وزرای تنفیذ) است:

الف) معاون تنفیذ همان وزیری است که خلیفه در تنفیذ، تعقیب و اجرا به عنوان معاون خود تعیین می‌کند و پل ارتباطی بین خلیفه و بین بخش‌های دولتی و میان رعیت و بیگانگان است. از طرف خلیفه به سوی دیگران و از دیگران به سوی خلیفه ادای وظیفه می‌کند؛ زیرا وی معین در اجرای امور است و سرپرست امور و عهده‌دار آن نیست. بنابراین، کارش اداری بوده و حکومتی نیست. ادارۀ او بخشی برای اجرای آنچه است که خلیفه برای طرف‌های داخلی و خارجی مطرح می‌کند و آنچه از این مقامات به او می رسد، مطرح می کند. پس او به عنوان پل ارتباطی بین خلیفه و دیگران است؛ از طرف خلیفه به سوی دیگران و از دیگران به سوی خلیفه ادای وظیفه می‌نماید.

ب) نامگذاری: در زمان رسول الله صلی الله علیه و سلم و زمان خلفای راشدین، معاون تنفیذ را کاتب می‌نامیدند؛ سپس او را صاحب دیوان رسائل یا مکاتبات می‌گفتند، بعد از آن به نام کاتب انشاء یا صاحب دیوان انشاء ماندگار شد؛ سپس در بین فقهاء به نام وزیر تنفیذ نامیده شد.

ج) نیاز خلیفه به معاون تنفیذ: خلیفه حاکمی است که به حکم، تنفیذ و رعایت امور امت رسیدگی می‌کند و رسیدگی به تمام این امور نیاز به کارهای اداری دارد و این مستلزم ایجاد بخش ویژه‌ای در کنار خلیفه برای ادارۀ اموری است که او برای انجام مسئولیت‌های خلافت به آن نیاز دارد. پس ایجاد معاونی برای تنفیذ فیصله شد که خلیفه وی را تعیین می‌کند تا به کارهای اداری رسیدگی کند؛ نه به کارهای حکومتی. به این اساس او حق انجام هیچ کار حکومتی را ندارد؛ نه والی و کارگری تعیین می‌کند و نه به امور مردم رسیدگی می‌کند؛ بلکه کارش فقط اداری بوده، برای اجرای حکم و امور اداری است که از طرف خلیفه یا از طرف معاون تفویض صادر می‌شود. به همین دلیل او را معاون تنفیذ می‌نامیدند و فقهاء او را وزیر تنفیذ می‌نامند. یعنی معاون تنفیذ، با توجه به این‌که کلمۀ وزیر در لغت به مُعین اطلاق می‌شود.

4- ویژگی‌های کار معاون تنفیذ:

الف) کار او ارتباط مستقیم با خلیفه دارد، مانند معاون تفویض؛

ب) او محرم اسرار خلیفه است و کارش به او وابسته و متصل می‌باشد.

ج) از آن جائی‌که او نزد خلیفه رفت و آمد دارد و با او به تنهائی در هر وقتی از شب و روز می‌نشیند و این با احوال زن مناسب نیست، بنابراین، معاون تنفیذ مرد است. هم‌چنان جواز ندارد که معاون تنفیذ کافر باشد؛ بلکه لازم است تا مسلمان باشد؛ زیرا وی محرم اسرار خلیفه است؛ چنانچه الله سبحانه وتعالی می‌فرماید:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا يَأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضَاءُ مِنْ أَفْوَاهِهِمْ وَمَا تُخْفِي صُدُورُهُمْ أَكْبَرُ قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآَيَاتِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ﴾ [آل عمران: 118]

ترجمه: ‏ای كسانی‌كه ايمان آورده‌ايد! از غير خود محرم اسرار برنگزينيد، آنان از هرگونه شر و فسادی در حق شما كوتاهی نمی‌كنند. آنان آرزوی رنج و زحمت شما را (در دل) دارند (و پيوسته در انتظار آنند. نشانه‌های) دشمنانگی از دهان آنان آشكار است، و آنچه در دل دارند، بزرگتر است (از بدسگالی ‌هائی‌كه ظاهر می‌سازند). ما نشانه‌هائی را (كه بتوان با آن‌ها دشمن را از دوست باز شناخت) برای شما بيان كرديم اگر اهل عقل و درايت هستيد.‏

5-       جايز است كه معاونین تنفیذ بيش از يك نفر باشند. بر حسب نياز و كاری‌كه در آن به عنوان پل ارتباطی ميان خليفه و ديگران است؛

6-      اموری‌که معاون تنفیذ بین خلیفه و دیگران پل ارتباطی است، چهار مورد می‌باشد:

الف) روابط بین المللی: فرق نمی‌کند که خلیفه به صورت مستقیم آن را به دوش گیرد و یا برای آن ادارۀ خارجی تعیین کند؛

ب) ارتش یا لشکر؛

ج) بخش‌های دولتی غیر از ارتش؛

د) روابط با رعیت.

این بود معاون تنفیذ و واقعیت کاری او. از الله سبحانه وتعالی خواهانیم که بازگشت دولت خلافت را برای ما زودتر گرداند تا وجود این بخش حیاتی را در کنار دیگر بخش‌های دولتی ببینیم تا چشمان مان روشن و دل‌های ما به سبب این‌که فرض پروردگارمان را برپا نمودیم و شریعت او را حاکم ساختیم، مطمئن گردد! آمین!

مترجم: احمدصادق امین

(ترجمه)

ترمذی در سنن خود چنین روایت نموده است:

«عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْخُدْرِيِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: "مَا مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا لَهُ وَزِيرَانِ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ وَوَزِيرَانِ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ فَأَمَّا وَزِيرَايَ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ فَجِبْرِيلُ وَمِيكَائِيلُ وَأَمَّا وَزِيرَايَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ فَأَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ.»

ترجمه: هیچ نبی نیست، مگر این‌که دو وزیر از اهل آسمان و دو وزیر از اهل زمین دارد، بنابراین، جبریل و میکائیل دو وزیر من از اهل آسمان و ابوبکر و عمر دو وزیر من از اهل زمین اند.

در تحفة الاحوذی در این خصوص چنین آمده است:

این سخن: «مَا مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا وَلَهُ وَزِيرَانِ مِنْ أَهْلِ السَّمَاءِ وَوَزِيرَانِ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ» وزیر، موازر (باربر) است، به این دلیل که او وِزر یا همان سنگینی را از امیر خود بر می‌دارد. معنایش این است که هرگاه کاری برای پیامبر پیش می‌آمد، با دو وزیرش مشورت می‌کرد، چنان‌که برای حاکم کار مشکلی پیش آید، با وزیر خود مشورت می‌نماید، از آن جمله این فرمودۀ الله سبحانه وتعالی:

(وَاجْعَل لِّي وَزِيراً مِّنْ أَهْلِي(29) هَارُونَ أَخِي(30) اشْدُدْ بِهِ أَزْرِي) [طه: 29-31]

‏ترجمه: ‏‏برادرم هارون را  ياوري از خاندانم برايم‌ قرار ده و ‏به وسيله او پشت مرا استوار دار (و بر نيروي من بيفزاي).‏

در کتاب النهایه بیان شده که وزیر عبارت از آن کسی است که با امیر همراهی می‌کند و بخشی از بارهای سنگین را با او حمل می‌نماید و کسی است که امیر به رأی و تدبیر او رو می‌آورد، پس وزیر عبارت از ملجأ و پناهگاه امیر است.

این سخن: "هَذَا حَدِيثٌ حَسَنٌ غَرِيبٌ" این حدیث حسن غریب است و حاکم آن را تخریج، تصحیح و تأیید کرده و حاکم در نوادر خود از ابن عباس و دیگران، آن را تخریج نموده است.

کلمۀ وزیر در لغت به معنای یار و یاور است و قرآن کریم کلمۀ وزیر را به این معنی لغوی به کار برده است. الله سبحانه وتعالی فرموده است: (وَاجْعَل لِّي وَزِيراً مِّنْ أَهْلِي) وزیر در این جا به معنی یار و یاور بکار رفته است.

در این حدیث، این کلمه به معنای لغوی خود یعنی وزیر به معنای یار یا یاور و نیز به صورت مطلق آمده که شامل هر کمک و مساعدتی در هر امری از امور می‌شود، از جمله کمک خلیفه در مسئولیت خلافت و کارهای آن. حزب التحریر از این حدیث احکام زیر را گرفته است:

1-      خلیفه حق دارد برای خود معاونینی تعیین کند تا او را در تحمل دشواری‌های خلافت و انجام وظایف آن یاری کنند.

2-      جواز تعدد معاونین؛ یعنی خلیفه می تواند بر حسب نیاز خود یک یا چند معاون تعیین کند.

3-      خلیفه حق دارد برای خود معاونینی در حکومت و غیرحکومت قرار دهد. چنان‌‌که یاران رسول الله صلی الله علیه وسلم از آسمان، ​​معاونین حکومتی‌شان نبودند، هم‌چنان ابوبکر و عمر معاونین حکومتی وی صلی الله علیه و سلم بودند، این نشان می‌دهد که خلیفه حق دارد برایش معاونینی در امور حکومتی و غیرحکومتی تعیین نماید.

برای معاونین حکومتی خلیفه، لقب معاونین تفویض اطلاق می‌شود.

معاونین تفویض:

1-      عبارت از وزرای هستند که خلیفه آنان را تعیین می‌کند تا در تحمل سختی‌های خلافت و انجام مسئولیت‌های آن، او را همکاری کنند؛ خصوصاً زمانی‌که دولت خلافت بزرگ شود و توسعه یابد؛ چون برداشت بار آن بر خلیفه به تنهایی سنگین می‌شود و نیاز به کسانی دارد تا در برداشت سنگینی و انجام مسئولیت‌های خلافت با وی همکاری نمایند.

2-      درست نیست که لفظ وزیر بدون قید به آنان اطلاق شود، تا این‌که مدلول وزیر در اسلام با مدلول وزیر در نظام‌های وضعی کنونی بناشده بر دیموکراسی و سکولاریزم و دیگر نظام‌های موجود در عصر کنونی ما پوشیده نشود.

3-      شرایط معاون تفویض عبارت از همان شرایطی است که برای خلیفه در نظر گرفته شده است. یعنی این‌که: مرد، مسلمان، آزاد، بالغ، عاقل، عادل، توانا و در کارهایی‌که به وی سپرده می‌شود، دارای کفایت باشد و این شرایط بدان خاطر است که کار معاون از جمله امور حکومتی بوده و او ممثل خلیفه در حکومت است، براین اساس لازم است تا شروطی در او جمع شده باشد که موجودیت آن در خلیفه لازم است.

4-      خلیفه، ضمن این‌که تمام کارها را زیر نظر دارد، معاون تفویض را به نیابت از خود در تمام بخش‌های دولت صلاحیت می‌دهد، با وجود این، خلیفه اجازه دارد تا او را به کار مشخصی مکلف سازد، چنان‌که رسول الله صلی الله علیه وسلم   حضرت ابوبکر را به امور حج و حضرت عمر را به امور صدقه موظف ساختند، در حالی‌که آن دو به صورت مطلق به عنوان وزیران تفویض بودند. بنابر این، مقید ساختن، جواز دارد، به طور مثال؛ امور ذیل را عهده‌دار شود:

أ‌-       از لحاظ صلاحیت: زیر نظر گرفتن تمام بخش‌های دولت و نیابت از خلیفه را به عهده می‌گیرد.

ب‌-    از لحاظ کار: معاون، در بخشی از دولت به وظیفه مکلف ساخته می‎شود، به این شکل که ولایات در میان دو معاون تقسیم کرده شود؛ مثلاً معاونی برای خلیفه در شرق و دیگری در غرب، یکی در شمال و دیگری در جنوب و مانند آن وجود داشته باشد.

ت‌-    از لحاظ انتقال: معاون از مکانی به مکانی دیگر و از کاری به کار دیگر انتقال داده می‌شود، بدون این‌که نیاز به تعیین جدیدی باشد؛ بلکه به همان تعیین اول، زیرا اصل تعیین، شامل تمام کار‌ها می‌شود.

5-      معاون، در کارهای‌که مکلف می‌شود، تمام صلاحیت‌های خلیفه را دارد، برای او جوازد دارد تا خودش حکم نماید و حکام را تعیین کند، قضایای مظالم را مورد بررسی قرار دهد یا در بررسی آن نماینده تعیین نماید، مسئولیت جهاد را خودش به عهده گیرد و یا کسی را تعیین کند تا امور جهاد را عهده دار شود، تنفیذ اموری را که تدبیر نموده به صورت مستقیم بررسی کند و یا در آن نماینده تعیین نماید.

6-      معاون تفویض به کدام اداره‌ای از بخش‌های اداری، مثلاً ادارۀ معارف به شکل خاص موظف ساخته نمی‌شود؛ زیرا آنانی‌که امور اداری را به صورت مستقیم به عهده می‌گیرند، آنان کارمندان‌اند، نه حکام، و معاون تفویض، حاکم است نه اجیر، کار او رعایت امور است، نه رسیدگی به اموری‌که کارمندان به خاطر رسیدگی به آن تعیین می‌شود. در عین حال او ممنوع از رسیدگی به کدام عمل اداری نیست، اما به کارهای اداری مختص گردانیده نمی‌شود و زیر نظر داشتن امور، وظیفۀ اوست.

7-      بر معاون تفویض لازم است تا خلیفه را به تدابیری‌که تصمیم می‌گیرد، به جریان بگذارد، سپس تدابیری را که فیصله نموده، یا والی‌ها و تعییناتی را که اجرا نموده مورد بررسی قرار دهد تا این‌که او در صلاحیت‌هایش مانند خلیفه نگردد. بناءً بر او لازم است تا بررسی خلیفه را مد نظر بگیرد و مورد اجرا قرار دهد؛ مگر این‌که خلیفه تنفیذ آن حکم را متوقف ساخته باشد. پس واقعیت معاون این است که او نائب خلیفه در آن کارهایی می‌باشد که مکلف ساخته می‌شود.

8-      بر خلیفه لازم است تا کارهای معاون تفویض و تدبیر او را در امور مورد بررسی قرار دهد تا امور درست وی را تأیید نموده و اشتباهات آن را تصحیح نماید و این کار به دلایل ذیل صورت می‌گیرد:

أ‌-       زیرا تدبیر امور امت به دوش خلیفه و وابسته به اجتهاد اوست، بر اساس فرمودۀ رسول الله صلی الله علیه وسلم:

«الإمام راع وهو مسؤول عن رعيته.»

ترجمه: امام هم‌چون چوپان بوده و نسبت به زیردستان خود مسئول می‌باشد.

ب‌-    زیرا ممکن است معاون تفویض اشتباه کند، پس باید اشتباه او تصحیح شود. براین اساس، بر خلیفه لازم است تا تمام کارهای معاون را به شکل ذیل مورد بررسی قرار دهد:

1-      هرگاه کاری را معاون تفویض تدبیر و چاره‌اندیشی نمود و خلیفه آن را تأیید کرد، پس بر معاون لازم است تا چنان‌که خلیفه تأیید نموده آن را تنفیذ نماید، نه کم و زیاد.

2-       هرگاه خلیفه حکم معاون را بازگردانید، با آن مخالفت نمود و آنچه را او تأیید نموده بود، رد کرد، پس باید نگاه کرده شود:

أ‌-       اگر در مورد حکمی بود که آن را معاون به صورت درستش تنفیذ کرده بود و یا در مورد مالی‌که به جای درستی به مصرف رسیده بود؛ بناءً رأی معاون تنفیذ، نافذ است؛ زیرا رأی او در اصل رای خلیفه است و برای خلیفه جواز ندارد که احکامی را که تنفیذ شده یا مالی را که مصرف شده تصحیح نماید.

ب‌-    اگر آنچه را که معاون فیصله نموده بود، در غیر موارد فوق بود؛ مثل تعیین والی یا تجهیز لشکر؛ در این صورت خلیفه می‌تواند تا با آن مخالفت نماید و در این حالت دیدگاه خلیفه نافذ می‌شود، نه رأی معاون؛ زیرا این کار اگر از جانب شخص خلیفه هم صورت گرفته باشد (و اشتباه شده باشد) می‌تواند آن را تصحیح کند، پس وی می‌تواند کارکرد معاون تفویض را نیز در این مورد تصحیح کند.

9-      تعیین معاونین تفویض و عزل آنان:

أ‌-       معاون به امر خلیفه تعین و عزل می‌گردد.

ب‌-    ولایت معاونین تفویض در وقت وفات خلیفه پایان می‌یابد و به کارشان دوام داده نمی‌توانند، مگر در مدت زمان امیر مؤقت.

ت‌-    نیاز به عزل ندارند، زیرا ولایت‌شان به محض وفات خلیفه، که آنان را برایش به عنوان معاون تعیین نموده است، در حکم پایان یافته است.

ث‌-    هرگاه خلیفۀ جدید خواست تا آنان را به عنوان معاونین تفويض خود تعیین نماید، آنان نیاز به تعیین جدید از جانب خلیفۀ جدید دارند.

معاونین تفویض عبارت از بخش دوم از بخش‌های دولت بعد از بخش اول و رئیس دولت است که همان خلیفه می‌باشد.

مترجم: احمدصادق امین

(ترجمه)

گفتند با ایشان نجنگیم، فرمودند، نخیر تا زمانی‌که نماز را برپا می‌دارند.

«عن ام سلمه رضی الله عنها ان رسول الله صلی الله علیه وسلم قال ستکون امراء فتعرفون وتنکرون فمن عرف فقد برئ ومن انکر سلم ولکن من رضی وتابع قالوا: افلانقاتلهم؟ قال لا ما صلوا»  (شرح نووی بر صحیح مسلم)

ترجمه: از ام سلمه روایت است که رسول الله صلی الله علیه وسلم  فرمودند: زود است که شما حاکمانی داشته باشید که آن‌ها را می‌شناسید و ناپسند می‌دانید؛ پس کسی‌که آن‌ها را بد دانست نجات یافت و کسی‌که ناراض بود، سالم ماند! بدا به حال کسی‌که راضی شد و از آن پیروی نمود؛ گفتند آیا با ایشان بجنگیم، فرمود نخیر تا مادامی‌که نماز را برپا می‌دارند.

این حدیث یک معجزه آشکاری از پیش‌گویی پیامبر صلی الله علیه وسلم است؛ چنانچه فرموده بود، اتفاق افتاد.

اما این فرموده رسول الله صلی الله علیه وسلم «فمن عرف فقد بری» و در روایت دیگری چنین آمده است: « فمن کره فقد بری» که ظاهراً و معناً  این مفهوم را می‌رساند؛ کسی‌که این حکام را بد بداند، از گناه و عذابش نجات می‌یابد. این برائت در حق کسانی‌ست که توان آن را ندارند که بادست یا با زبان جلو منکر را بگیرند و با قلب خود نسبت به  آن کراهت دارند. اما این فرموده رسول الله صلی الله علیه وسلم « فمن عرف فقد برئ» معنایش را الله بهتر می‌داند.

کسی‌که منکر را شناخت و از او پیروی نکرد، راه نجاتی از گناه و عذاب آن منکر برایش فراهم می‌شود، بوسیله این‌که آن منکر را بادست وزبانش تغییر می‌دهد و اگر توان این امر را نداشت، قلباً آن را بد می‌داند.

معنی این فرموده پیامبر صلی الله علیه وسلم «ولکن من رضی وتابع» این است که گناه و عذاب منکر بر دوش آنانی‌ست که راضی شدند و پیروی نمودند. این دلیلی‌ست بر این‌که اگر کسی توان مقابله با منکر را ندارد، با سکوتش نیز گنهکار نمی‌شود؛ به شرطی‌که از منکر راضی نباشد و با قلب خود آن را بد بداند و از او متابعت ننماید. اما این فرموده رسول الله صلی الله علیه وسلم «افلانقاتلهم؟ قال: لا ماصلوا» به این معنی است که جایز نیست  در مقابل خلفاء بخاطر ظلم و فسق شان بغاوت نماییم تازمانی‌که احکام الله را تغییر ندهند.

در این حدیث پیامبر صلی الله علیه وسلم اطاعت نمودن از خلیفه را در تمام اوقات بر امت واجب نموده است تا زمانی‌که احکام الله را تطبیق کند، و در اینجا مراد از ذکر نماز کنایه از حکم نمودن به اسلام است.

اگر خلیفه به احکام شریعت حکم ننماید، کافر شود و یا یک فسق علنی را انجام  دهد، در این حالت بر مسلمانان لازم نیست که از وی اطاعت نمایند! دیگر جایز نیست که خلیفه بماند و باید عزل شود؛ زیرا یکی از شروط عقد را شکسته است که عبارت از اسلام و عدالت می‌باشد.

شروط هفت‌گانه عقد شروطی است که خلیفه همیشه باید آن‌ها را داشته باشد و زمانی‌که یکی از این شروط از بین رفت، خلیفه باید بر کنار شود. و هر حالتی که بر خلیفه پیش بیاید که باعث از بین رفتن یکی از این شروط شود مستحق عزل میباشد. و محکمه مظالم صلاحیت عزل خلیفه را دارد. دلیل این امر فرموده الله سبحانه وتعالی است:

﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ ۖ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ۚ ذَٰلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾ [نساء: 59]

ترجمه: ای اهل ایمان، فرمان الله و رسول و فرمانداران (از طرف الله و رسول) که از خود شما هستند، اطاعت کنید؛ پس اگر در چیزی کار به نزاع کشد، آن را به حکم الله و رسول بازگردانید؛ اگر به الله و روز قیامت ایمان دارید. این کار برای شما بهتر و خوش‌عاقبت‌تر خواهد بود.

چنانچه در آیت فوق ذکر شده، نزاع بین مسلمانان و خلیفه باید توسط دین الله حل شود. مراد از دین الله یعنی قاضی می‌باشد و زمانی‌که تنازع با حاکم ظالم بود، بر کناری آن واجب است.

محکمه مظالم محکمه‌ای‌ست که برکناری ظالمین حکم می‌کند و قاضی آن صاحب صلاحیت می‌باشد. وقتی‌که خلیفه یکی از شروط عقد را نداشت، بر کنار کردن آن لازم است و باید اول ثابت شود. محکمه مظالم صلاحیت اثبات حال خلیفه و برکنار نمودن آن را دارد.